Listeria monocytogenes Agiriaren data: 2006ko martxoa
1.- SARRERA Listería monocytogenes (LM) sortu ahal den patogenoa da. Bakteria horiek sortzeko prozesu batzuk oso larriak izan ahal dira, eta umeki, jaioberri, haur eta adinekoen artean bizi osorako kalteak eragin ahal dituzte eta heriotzaraino eraman ahal dituzte. LM bakteria naturan zehar dago sakabanatuta. Bakteria elikagaietan aurkitu ahal dugu, ingurumenean ere zenbait lekutan bizi da eta: lurra, zerbitzaturiko ura, eginkariak, landareak, siloak eta elikagaiak ekoizteko ingurunea. Hori dela eta, nahiko erreza dirudi elikagaiak kutsatzea. Listeriosia elikagaien bidez transmititzen da. Noizbehinka kasuren bat edo beste agertzen da, eta, batzuetan, broteak agertzen dira. 80ko hamarkadaren hasieran, LM elikagaien bidez sortu ahal den patogenotzat hartu zen. Eta badirudi gizakiak hozte prozesua era estentsiboan erabiltzeagatik agertu dela bakteria hau. Elikagaiak kontserbatzeak eta industrializatzeak hainbat aldaketa eragin ditu. Aldaketa horiek direla eta, Listeria bakteriaren brote masiboak eragin ditu (ez noizbehinkako kasuak). LM bakteriak eragiten duen gaixotasuna dela eta, oso heriotza kopuru altua dugu. Ondorioz, osasun arloko profesionalak, industria buruak eta gobernuak oso kezkatuta daude. 2.- LISTERIA ETA L. MONICYTOGENES GENEROKO BAKTERIAK Listeria generoaren barruan, Gram-positiboak diren bakteria talde bat dugu. Bakteria horiek beste genero batzuetako bakteriekin daude erlazionatuta: Bacillus, Clostridium, Enterococcus, Streptococcus eta Staphylococcus. Listeria generoko mikroorganismoak bazilo anaerobiko fakultatiboak dira, ez dute esporarik sortzen eta ez dute kapsularik. Mikroorganismo horiek isolatu ahal dira hurrengo lekuetatik: lurra, ura, efluenteak, hainbat elikagai eta pertsonen zein animalien eginkariak. Abeletxeko hausnarkariek oso paper garrantzitsua dute Listeria spp.k landa ingurunean bizirik irauteko. LM endemiko bihurtu ahal da elikagaiak prozesatzeko industrietan. Listeria generoan, gaur egun, sei espezie ditugu: L. monocytogenes, L. ivanovii, L. seeligeri, L. innocua, L. welshimeri eta L. grayi. Espezie horietako bi, LM eta L. ivanovii, patogenoa izan daitezke gizakiarentzat zein animalientzat; eta eragiten duten gaixotasunari listeriosia deritzo. LM patogeno oportunista da, eta heriotza tasa %20-30 bitartekoa da. LMren andui guztiak patogenoak dira, baina oso birulentzia maila zabala izan dezakete. 13 serobar patogeno ezagutzen dira LMri buruz. Horien artean, elikagaiek eragindako listeriosian zerikusi handiena dutenak ondoko hauek dira: 4b (%37-64), ½b (%10-35), ½ª (%15-25) eta ½c (%0-4). LM mikroorganismo psikotrofoa da, erraz garatzen da hoztetenperaturan eta oso baldintza gogorretan iraun ahal du bizirik (mikroorganismo esporadun askok ez dute irauten). Listeria bakteria, ofizialki, 1929. urtean aurkitu zen. Geroago, 1940. urtean, L. monocytogenes izena gomendatu zen. Eta listeriosi lehenengo kasuak Pág.1 de 13
Danimarkan antzeman ziren 1929. urtean. Era berean, urte askotan, listeria bakteria isolatu egin zen, baina isolatze kasu horiek laborategiko aurkikuntzatzat jo ziren, eta gaixotasunaren epidemiologia konponduko gabeko misteriotzat. Hala ere, 70eko hamarkadaren amaieran eta 80koaren hasieran, Listeria bakteriaren isolatze kasu gehiago egin ziren elikagaien artean. Hori dela eta, 1983. urtetik aurrera, listeriosi brote epidemiologikoak agertu ziren gizakien artean, eta argi ikusi ahal izan zen elikagaiek eragindakoak izan zirela. LMk eragindako patogenotasun mekanismo molekularrak 80ko hamarkadan, LM elikagaien bidez sor zitekeen patogenotzat hartu zen. Horrez gain, berorren birulentziari buruzko ikerketak hasi ziren. Bakteriaren jarduera hemolitikoa aztertu zen, eta ikusi ahal izan zen jarduera hori andui patogenoen birulentzia faktorea zela. Ikerketa horri esker, hiru ekintza identifikatu ahal izan ziren: jardueraz arduratzen den genea (hly); fagosomen barruan Listeria ez desagertzeko funtzioa eta zelulen arteko bakteriaproliferazioa. Genea birulentziaren lehenengo faktore identifikatua izateaz gain, ostalariaren zelula eukariotoen barruko bakteriek bizirik irautea ahalbidetzen duten lehenengo bakteria-genea izan zen. Hly genea identifikatzeari esker, gene hori LMren genoman oso azkar aurkitu ahal izan zen. Horrela, 9,4 kb-ko genezatiaren ondoan dauden geneen ezaugarriak ere ezagutu ahal izan ziren (LMren birulentziari lotutakoak). Gene zati horrek oinarrizko funtzioak ditu zelulen artean bizirik iraun ahal izateko. Gainera, gene zati horrek hainbat funtzio ditu: inia eta inib geneak ditu, internalinak ekoizteko prozesuan zerikusia dutenak (IntA eta IntB); makrofago eta hepatozitoen erasoa ahalbidetzen dutenak; hly eta plc geneak ditu, listeriolisina O eta fosfatidil inositol fosfolipasa C (PI-PLC) kodifikatzen dutenak, gene horiek oso garrantzitsuak dira bakuolen lisian eta zelulen arteko dibisioan; acta genea du, ActA ekoizten duena, aktina polimerizatzean, LMren mugimendu intrazitoplasmatikoa errazten duena. PlcB geneak ditu, C fosfolipasa (PC-PLC) ekoizten duena, mpl genearen metaloproteinari esker, C fosfolipasa hidrolizatu egiten duena eta beste zelula eukarioto baten protrusioa, zelulen lisia eta fagozitosia errazten dituena. Eta prfa genea du, PrfA proteinak LMren birus-operoi osoa erregulatzen duena. Era berean, Listeriaren birus-geneak, beste bakteria patogeno batzuen antzera, unitate genetikoetan aurkituko ditugu: patogenotasun irlak deritze (PAI s). Horiek, baliteke transferentzia genetiko horizontal batean harrapatzea, baliteke ere elementu genetiko mugikorrak izatea, eta, ziur aski, bakteriaren birulentzian oso paper garrantzitsua izango dute. 1. irudian, LMren birulentziazko geneerregioaren (LIPI-1) antolaketa fisikoa eta transkripziozkoa erakutsiko ditugu. Era berean, Listeriaren beste espezie batzuen egitura ere erakutsiko dugu. 2. irudian, LMren gene eta gene-produktuen eskema azalduko ditugu (horiek zelulen arteko mugimendua ahalbidetzen dute). 3. irudian, LMren gene eta gene-produktuen eskema azalduko ditugu (infekzioari lotutakoak); eta 4. irudian, LMren zelula-barneko zikloaren etapak azalduko ditugu. Pág.2 de 13
Gordailuak eta zerikusia duten elikagaiak LM edonon aurkitu ahal dugu. Animalien pertsona eramaileen hesteetan aurkitu ahal dugu. Naturan ere erraz aurkitu ahal dugu, luzaroan iraun baitezakete bizirik: lurzoruan, urtean, efluenteetan, larreetan, siloetan. Elikagaiak prozesatzeko lantegietan (lurzoru, horma, ekipoetan) ere aurkitu ahal dugu. Eta kontsumitzeko prest dauden elikagaietan (RTE) ere isolatu egin da. Elikagai horiek landare, esne, itsas edo haragi jatorrizkoak izan ahal dira. Era berean, entsalada eta frutetan ere aurkitu izan da. Kontsumitzeko prest dauden elikagaiak (RTE) dauden bezala kontsumitzen dira, hau da, inolako tratamendurik eman gabe (mikroorganismo kaltegarriak murrizteko erabiltzen diren teknikak erabili gabe - berotu edo sukaldaritzako tratamendurik gabe -). Gauzak horrela, jarraian Listeriak kutsatu ahal dituen elikagaiak zehaztuko ditugu: 1. Hausnarkari, gizentzeko azienda eta hegaztien haragia: LMren prebalentzia oso bestelakoa da haragi batzuetatik beste batzuetara. Hala ere, hainbat ikerketen arabera, aztertutako produktuen artean %92koa da prebalentzia. LMren presentzia kanaletan larrutze prozesuari egozten zaio, bertan kutsatzen baita. Gizentzeko aziendaren kopuru handia (%11-52) eramaile osasuntsuak dira. Hiltegietan, LMren presentzia endemikoa izan daiteke, efluenteetan eta lurzoruetan bereziki. 2. Esnea eta esnekiak: Esne, esneki eta produktu horiek prozesatzeko lantegietan deskribatu egin da LM. Era berean, produktu pasteurizatuetan eta eratorri freskoetan ere antzeman izan da, eta baliteke pasteurizatu ostean kutsapena gertatu izana. Esne pasteurizatu edo ez-pasteurizatuarekin egindako gaztei dagokienez, LM ez egotea berezko faktoreen (a w, azidotasuna, peptido antimikrobianoak, etab.) eta kanpo faktoreen (Tª, hezetasuna, berriro kutsatzea, etab.) menpe dago. Dena dela, LMren presentzia beti izaten da arazoa, oso ahalmen handia baitu baldintza gogorretan bizirik irauteko. 3. Arrain freskoa, izoztua eta ketua: Ez da oso ohikoa LMren presentzia ez arrain freskoan, ez izoztuan. Baina arrain ketuan, ketzeko teknika zein izan den (hotza edo beroa), kezkagarria izan daiteke. 4. Frutak eta barazkiak: Kontsumitzeko prest dauden barazkien %10-20 LMk kutsatuta egon daitezke. Horren barruan hazi ernamuinduak (kimuak), letxugak, errefauak, kipulak, tomateak, pepinoak, azaloreak eta landatutako perretxikoak hartu behar ditugu kontuan. Izan ere, listeriosi kasu batzuk produktu horiei lotuta egon dira. Baina bereziki kezkatu behar dugu produktu ekologikoen aurrean, simaurrez ongarrituta badaude. Izan ere, simaurra LMk kutsatu ahal du animali gaixoen bidez. 5. Arrautzak eta berorren produktuak: ez da oso arrunta arrautzak edo berorren produktuak kutsatzea. Baina baliteke oskolaren bidez edo prozesatu aretoetako tresnen bidez kutsatu ahal izatea. 6. Kontsumitzeko prest dauden elikagaiak (RTE): 80ko hamarkadaren hasieran, listeriosi lehenengo broteak agertu ziren ortuari eta gazta freskoen kontsumoari lotuta. Hortik aurrera, elikagaiek eragindako toxiinfekzioen Pág.3 de 13
mikroorganismotzat (TIA) hartu izan da LM. Gainera, elikagai batzuk gaixotasuna transmititu ahal direla baieztatu zen. Hori dela eta, listeriosi broteei lotutako elikagairik ohikoenak honako hauek dira: (i) kontsumitzeko prest dauden elikagaiak (RTE) landare-, esne-, haragi zein arrain ketujatorrizkoak, (ii) hozte prozesuan luze iraun ahal duten elikagaiak, (iii) kontserbazio edo prozesatuan listeria hiltzeko tratamendurik jaso ez duten elikagaiak, (v) prozesatu ostean kutsatu ahal diren elikagaiak, (vi) dituzten osagaiak direla eta, LM gara dadin ahalbidetzen duten elikagaiak eta (vii) arazo inmunologikoak dituzten pertsonek edo haurdun dauden emakumeek jaten dituzten elikagaiak. Haragi txikitutik eratorriko produktuei eta prestatze edo maneiatze lan handiak dituzten emultsionatuei dagokionez, oso altua da balizko kutsatze prozesua. Haragi hartzituaren deribatuei dagokienez, LMren presentzia baliteke baxuagoa izatea, baina bizirik iraun ahal du. Kutsatzea Gaixotasunaren kontaminazioak jatorria izan ahal du: (i). Bertikala (ama - seme-alaba) (ii). Zoonotikoa (gaixorik dauden animaliekin kontaktua izateagatik) eta (iii). Nosokomiala (ospitalean harrapatzeagatik), (iv). Gaur egun, listeriosi giza kasu gehienak (%99) elikagaiek eragiten dituzte. Beraz, arreta berezia eskainiko diegu pertsonen transmisioan parte hartzen duten elikagaiei. Biziraupenari eta biderketari eragiten dizkieten faktoreak LM elikagaietan haztea produktuaren berezko ezaugarrien (ph, ur-aktibitatea), produktuaren kanpo ezaugarrien (biltegiratzeko tenperatura, hezetasun erlatiboa) eta elaboratzean erabilitako prozesatu tekniken araberakoa da (kuzinatzea, prozesu termikorik ez erabiltzea). 1. taulan (FSAI) bakteriaren biziraupenari eta biderketari buruzko parametro batzuk agertuko ditugu. Bakteriaren biziraupenari eta biderketari buruzko parametro nagusiak tenperatura, ph eta a w dira. Beste bakteria batzuekin gertatzen den bezala, ingurumeneko baldintza batzuek (prozesatuaren edota biltegiratzearen baldintzak) erraztu egiten dute LM haztea; eta horrelakoetan, LMren tolerantzia handiagoa da. Hala ere, kontrako baldintzak jasan ahal dituzten zelula batzuk (tratamendu termikoa aplikatu baino lehen, bakteriarentzako tenperatura subletala izatea) gogorrago bihurtu ahal dira muturreko baldintzetan. LM ugaltzeko tenperatura egokiena 30-37 C-koa da, ph neutroan edo pixka bat alkalinoa denean. Hala ere, LM ugaldu ahal da hozteko tenperaturan: < 5 C. Baina tenperatura eta bestelako faktore batzuen arabera, sortzeko denbora (hazkuntza tasak populazio bikoitzarekin) aldatu ahal da: 1,1etik 131ra ordu bitartean. Pág.4 de 13
1. taulan adierazitako mugak (biziraupenari eta biderketari buruzkoak) laborategiko ikerlanetatik jaso dira. Esan behar da elikagaietako mugek ez dutela zertan berdinak izan. Izan ere, elikagaietako elkarreraginak konplexuagoak dira. Baina baldintza jakin batzuetan LM ez da hazten elikagaietan: 1. ph 5etik 5,5era eta a w < 0,95 2. ph< 5 eta edozein a w 3. a w < 0,92 eta edozein ph Inguruko biziraupena eta biderkatzea: LMk bizirik iraun eta ugaldu egin ahal da tenperatura eta ph maila zabalean, eta hori jakitea oso garrantzitsua da elikagaiak prozesatzean. Lehen aipatu bezala, kontrako baldintzapean luzaro egotean (tenperatura subletalak edo giro azidoak), LMk erantzuteko ahalmena izan ahal du baldintza horien aurrean. Hori oso garrantzitsua da elikagaiak ekoiztean bakteria kontrolatu nahi badugu. Horrela, kontzentrazio subletalezko desinfektatzaileak erabiliz gero, bakteriak erresistentzia garatu ahal du horren aurrean. Gainazaleko geruza edo Biofilm: LM hazi ahal da zelula plantoniko gisa edo biofilm gisa. LM azalerei erantsi ahal zaie, eta koloniak sortu ahal ditu. Kolonia horiek zelulaz kanpoko polisakaridoz osatutako geruzak babestuko ditu (geruzak biofilm du izena). Horrela LMk erresistentzia handiagoa izango du eragile kimiko eta fisikoen aurrean. Hori dela eta, luzaro bizi ahal izango da oso nutriente gutxirekin. Biofilmez babestutako kolonia hauek ikusmen txarreko lekuetan edo garbitzea zaila den lekuetan aurkitu ahal ditugu. Horregatik LMk edozein unetan iraun ahal du bizirik elikagaien artean (kutsadura etengabeko fokua da). Gaixotasunari buruzko klinika-seinaleak. Arrisku populazioa Listeriosia ez da ohiko gaixotasuna, baina oso larria da; izan ere, bestelako toxiinfekzioekin (TIA) alderatuz gero, pertsona asko hiltzen dira gaixotasunak jota (%20-30) eta minberatasun handiko herritarrei eragiten die. Hori dela eta, LM mikroorganismo oportunista da eta inmunodeprimituta daudenei eragiten die (minbizia, diabetea, alkoholzaleak, HIESa, transplantea izan dutenak, gaixo kronikoak,...), bai eta haurdun dauden emakume, jaioberri eta adinekoei ere. 2. taulan, listeriosiarekiko sentikortasun maila azalduko dugu herritarren artean. 5. irudian azalduko dugu adinak nolako eragina duen gaixotasunean. Oso gaixotasun larria denez eta prozesaturiko elikagaiekin lotura duenez (gaixotasuna agertzean bereziki), giza eta ekonomia inpaktua handienetakoa da TIAren artean. 3. taulan EAEko populazioaren segmentu batzuk jaso ditugu, arrisku taldeekin lotura dutenak hain zuzen. Era berean, gaixotasunaren seinaleak kategoria bitan laburbil daitezke: (i), "infekzio gogorrak", "listeriosi sistemikoa" edo "listeriosi zauriduna" eta (ii), "gastroenteritis sukartsua" edo "zauri gabeko listeriosia". Gaixotasunaren patogenia hasiko da LM traktu gastrointestinalera heltzen denean eta berori zeharkatzean. Beraz, oso garrantzitsua izango da zenbat mikroorganismo ahoratzen diren kontuan hartzea, bai eta ostalariak nolako minberatasun maila duen eta organismoaren birulentzia ezagutzea ere. Inkubazio-aldia luzea izaten da. Batzuetan 2-3 aste, eta beste batzuetan 3 hilabete. Ondoren, (6. irudia) ostalariaren egoera inmunilogikoaren arabera, LMk fagozitoei erasoko die eta Pág.5 de 13
hainbat organotara helduko da, batez ere hurrengoetara: umetokira, odolera eta Nerbio Sistema Zentralera. Organo horietan hainbat gaixotasun eragingo ditu: jaiotza inguruko infekzioak (43), meningitisa (%24) eta gaixotasunaren bestelako aldaera ezohikoak (%4). Baina denak oso hilkorrak izango dira. Hala ere, azken urteotan badirudi izugarri aldatu dela gaixotasunaren epidemiologia. Izan ere, jaiotza inguruko infekzioak gutxitu egin dira (%11-31), eta, beste gaixotasun batzuek jota dauden gaixoen artean, aldaera septizemikoak areagotu egin dira (%66). Listeriosiak eragindako ondorioak ere (kasuen %11-33) oso kezkagarriak dira, batez ere umeen artean eta Nerbio Sistema Zentraleko (SNC) gaixotasunak jota daudenen artean. Zauri gabeko listeriosiaren aldaerak ere antzeman izan dira gastroenteritisa garatu duten gaixoen artean. Gaixo horien sintomak ondoko hauek izaten dira: beherazkoa, sukarra, buruko mina eta mialgiak (inkubazio aldi laburra igaro eta gero). Oro har, pertsona osasuntsuek LMaren dosi altuak ahoratzean agertzen dira brote horiek. Dena dela, gaixotasunaren intzidentzia eta gaixotasunaren garapenean zerikusia duten faktoreak ez dira oso ondo ezagutzen. Antibiotikoen bidezko oinarrizko tratamenduan penizilina erabiltzen da. Hainbat kasutan, penizilina hartu beharrean, anpizilina gehi gentamizina erabiltzen da. Tratamendu alternatibo gisa trimetropina gehi sulfametazola erabiltzen da. 4. taulan LMk sorraraziko gaixotasunak sailkatu ditugu ostalariaren egoera, transmisio, larritasun maila eta inkubazio aldiaren arabera. Estimazioen arabera, pertsonen %20 gutxi gorabehera arrisku handieneko taldearen barruan daude, eta gaixotasunaren aldaerarik aktiboenak garatu ahal dituzte. Infekzio-dosia eta dosia/erantzuna erlazioa Oro har, elikagaietan antzemandako LM maila 10 3 ufc/g-tik gorakoa da (5. taula) (FDA/FSIS 2003). Era berean, patogenoen aurrean populazioak duen erantzuna oso bestelakoa da. Erantzun hori ostalari, patogeno eta elikagaiaren araberakoa izaten da. Hori dela eta, onena izango litzateke dosia/erantzuna erlazioaren eredu matematikoa lortzea. Hala ere, LM eta listeriosiari dagokienez, (i), epidemiologia-informazio osatugabea (ii), esperimentazioko animaliekin lortutako emaitzak gizakien mailara extrapolatzea (iii), pertsonen ingestei buruzko daturik ez izatea (iv), mikroorganismo patogenoaren aurrean populazio batzuk beste batzuk baino kalteberagoak izatea eta (iv), eredu matematikoei buruzko zalantzak oso faktore mugatzaileak dira, eta zalantza handiagoak sorrarazten dituzte dosia/erantzuna erlazioaren ereduetan. Dena dela, hainbat azterlan egin dira aspaldi, esate baterako: 1) WHO/FAOk egindakoa (2004) Aditu Panelaren ahaleginetan oinarrituta; edo 2) Buchanan et al., (1997), Linquist eta Westoo (2000) eta FDA/FSISek egindakoak (2001). Azterlan horien ondorioen arabera, 7. irudian agertzen diren bezalako ereduak (dosi-erantzuna eredu esponentzialak) hartu ahal dira lan-eredutzat. LM dosiarekiko eta kalteberak diren edo ez diren pertsonekiko infekzioaren probabilitatea deskribatu egiten dute lan-eredu horiek (listeriosi zauriduna). Pág.6 de 13
Epidemiologia-datuak A. Broteak Aspaldi dira ezagunak listeriosiaren broteak. 6. taulan LMk eragindako listeriosi brote batzuk azalduko ditugu kokapen, sintoma, gaixo, elikagai eta arrisku faktoreen arabera. Eta 7. taulan elikagai eta lesio moten arabera. 8. taulan, kaltetutako pertsonen kopuru, heriotza eta lesio motak azalduko ditugu. 9. taulan, zauri gabeko listeriosi kasuak aipatuko ditugu. Kasu horietan agertzen diren sintomak ondoko hauek izaten dira: digestio arazoak, hotzikarak, sukarra, beherazkoa, buruko mina, tripalak eta mialgiak. 10. taulan, 1991-2002 epealdian Europan identifikaturiko broteak aipatuko ditugu. Horietako 18 listeriosi zauriduna izan ziren, eta 3 zauri gabeko listeriosi kasuak edo gastrointestinalak, eta kasu bat sintomatologia zauriduna eta gastrointestinala. Brote bat dela ziurtatzeko gutxienez bi edo kasu gehiago jatorri berekoak izan behar dira. Kasu esporadikoei dagokienez, analisien bidez identifikatu behar da zein den infekzioaren eragilea. Emaitzen arabera, hurrengo ondorioetara heldu ahal gara: (i), listeriosi broteen kopurua nahiko baxua da (ii), kasuen kopurua ere (analisien bidez egiaztatutako infekzioak) baxua da; dena dela, heriotza tasa altua da eta (iii), sintomak oso bestelakoak dira. Aipagarria da 1999ko azarotik 2000ko abuztura bitartean sorturiko brotea: 18 kasu identifikatu ziren Bizkaian, hau da, epealdi horretarako 15.8 kasu milioi bakoitzeko tasa izan zen. B. Jakinarazitako kasuak Listeriosia ez da ohiko gaixotasuna. Listeriosiaren urteko giza intzidentzia aldatu egiten da: 0,1etik 11 kasura 1.000.000 pertsonako (Notermans et al., 1998). Europan, urtero, 0,3-7,5 kasu agertzen dira milioi pertsonako, eta Australian 3 kasu agertzen dira milioi pertsonako. AEBetan, ordea, Gaixotasunak Kontrolatzeko eta Zaintzeko Zentroaren (CDC) datuen arabera (Elikagaiek Eragindako Gaixotasunen Zaintza Aktiboko Sarearen (Foodnet) bidez erregistratutako datuak), 1998. urtean, 5 kasu erregistratu ziren milioi pertsonako. Hala ere, elikagaiek eragindako gaixotasun eta heriotzei dagokienez, 2003. urtean, Foodneteko datuen arabera, listeriosi kasuak murriztu egin ziren: 3,3 kasu milioi pertsonako (11. taula). 12. taularen emaitzek erakutsiko digute TIA batzuen intzidentzia. 13. taularen emaitzen arabera, TIAren artean, listeriosiaren intzidentzia baxuenetakoa da. Hala ere, heriotza tasa altuenetakoa du listeriosiak (11. taula). Dena dela, giza listeriosiari dagokionez, Europar Batasunak deskribatutako datuen arabera (8. irudia), noizbehinkako kasuak gero eta ugariagoak izan ziren 1995-2003 epealdian. Baliteke Erresuma Batuan, Alemanian eta Belgikan antzemandako kasuek horrekiko zerikusia izatea. Pág.7 de 13
Gaixotasunari buruzko intzidentzia 1989-1998. urteetan, Mikrobiologiari buruzko Informazio-Sistemaren bidez, 208 listeriosi kasu jakinarazi zitzaizkion Zaintza Epidemiologikoaren Sare Nazionalari. Horrek esan nahi du 20,8 kasu gertatu zirela urtean. Kasu horiek populazio totalaren artean zatitzen baditugu, 4,81x10-7 edo 0,48 kasu izango lirateke milioi biztanleko eta urteko. Epe horretan, EAEn jakinarazitako listeriosi kasuak 4 izan ziren urteko. Kasu horiek populazio totalaren artean zatitzen baditugu, 1,87x10-7 edo 0,18 kasu izango lirateke milioi biztanleko eta urteko. Azken urteotan, Mikrobiologiari buruzko Informazio-Sistemari jakinarazitako azken datuak hurrengoak izan dira: 16 (1998), 32 (1999), 35 (2000), 57 (2001), 49 (2002), 52 (2003) eta 100 (2004). Horrek esan nahi du 2004. urtean antzemandako kasuak populazio totalaren artean (43.197.684 biztanle) zatitzen baditugu, 2,31x10-6 edo 2,38 kasu izango liratekeela milioi biztanleko eta urteko. EAEn hurrengo datuak erregistratu ziren: 13 (2003), 22 (2002), 20 (2001), 21 (2000), 16 (1999), 10 (1998). 2003-1998 epealdian, batez beste 13,6 kasu erregistratu ziren urteko. EAEn 2.100.000 biztanle daudela kontuan hartzen badugu, lortutako tasa ondoko hau izango da: 6,4 kasu/urte/milioi biztanle. 9. irudian EAEko probintzien listeriosi kasuak jaso ditugu. Era berean, Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailak emandako datuen arabera (C. Castells, 2003. urteko LMri buruzko jardunaldietan), 1994tik 1998ra bitartean, Bizkaian, Listeriosiaren urteko intzidentziak gorabeherak izan zituen bi baloreren artean: 0tik 3,5era bitartean. Urdaiazpiko egosiari eta gaztari dagokionez, LMren esposizioa egiaztatzeko hurrengo faktoreak hartu behar dira kontuan: abere ekoizpenaren faseak, hiltegiko faseak eta produktua kontsumitzeko prestatze faseak. 10. eta 11. irudietan urdaiazpiko egosia eta gazta ekoizteko faseak jaso ditugu, hurrenez hurren. LMren prebalentzia animalien artean Europar Batasunean, 2003. urteko LMren prebalentzia datuak behi-aziendari buruz (Zoonosien Epidemiologiarako Erkidego mailako Erreferentziazko Laborategia) ondoko hauek dira: Ustiategiak: Positiboak: %5,3 Animaliak: Positiboak: %3,7 Esne behi-aziendari dagokionez, ustiategi positiboak %8,8 dira gutxi gorabehera, eta animaliak %3,55. Ardien kasuan, ustiategi positiboak %10 dira gutxi gorabehera, eta animaliak %9,74. Ahuntzei dagokienez, ustiategi positiboak %14 dira gutxi gorabehera, eta animaliak %7,4. Txerrien kasuan, aldiz, animalien %20k positibo ematen dute LMren aurrean. Pág.8 de 13
LMren prebalentzia elikagaien artean Europar Batasunean (EC, 2003), LMren presentziak esnekien artean gorabeherak ditu hurrengo baloreen artean: %0tik %2.1era bitartean. Espainian (EC, 2003), aldiz, RTE esnekiei dagokienez, 1 eta 25 gramoko laginen artean egindako ikerketa baten arabera, laginen %5 positiboak izan ziren. Iturri beraren arabera, eta AESAren datuekin alderatuta, 25 gramoko laginen %45,5 positiboak izan ziren. 3.LISTERIA MONOCYTOGENESEK ERAGIN LITZAKEEN GAIXOTASUN-ARRISKUA MURRIZTEKO BALIABIDEAK Osasun Publikoko Neurriei buruzko Europar Batasuneko Albaitaritza Zientzia Batzordeak txosten bat argitaratu zuen 2000ko apirilaren 12an. Txostena Elikagaiek kutsatutako Zoonosiei buruzkoa da, eta ezagutu beharreko hainbat aipamen jasotzen ditu: Giza listeriosi kasuak murrizteko ahaleginak gorabehera, lau faktorek areagotu ahal dute maiztasuna: (i), infekzioarekin kaltebera den populazioa areagotzea (Estatu Kideen populazioaren %25) (ii), kontsumitzeko prest dauden elikagai hoztuen (RTE) eta bizi erabilgarri luzea duten elikagaien erabilera areagotzea (iii), listeriosi gastrointestinalaren kasuak areagotzea eta (iv), LM ingurumenean zein elikagaiak ekoizteko lantegietan oso zabalduta egotea. LM gainazaleko geruza edo biofilm gisa aurkitu ahal dugu elikagaiak ekoizteko lantegien ekipo, hozkailu eta lurzoruetan. Eta horrek zaildu egiten du hiltzea edo ez aktibo uztea. LMk prozesatuaren muturreko tenperaturen aurrean bizirik iraun ahal du. Hotz-katearen erabilera arruntak ez du ekiditen LM garatzea. Hori dela eta, kutsaturik ez dauden lehengaiak erabiltzea garrantzitsua da, bai eta elikagaiak prozesatu osteko kutsadura saihestea ere. Badirudi komenigarria dela herritar kalteberei jakinaraztea zein den LMren arriskua, eta, batez ere, arrisku taldeei: haurdun dauden emakumeak, pertsona inmunokonprometituak eta adinekoak. Biltegiratzeari dagokionez eta talde kalteberak kontuan izanda, komenigarria da tenperatura (T) eta denbora (t) gogorragoak erabiltzea elikagaietan. Elikagaiak ekoizteko instalazio batzuetan ez dago LM arriskurik, baina beste batzuetan bai. Hori dela eta, komenigarria da higiene neurri eta APPCC sistema zorrotzak ezartzea instalazio guztietan. Ikerkuntzaren aldetik, ahalegin handiagoak egin beharko lirateke monitoreen bidez LM azkarrago antzemateko, denbora errealean eta prozesatze instalazioetan. Pág.9 de 13
Formulako elikagai eta elikagai prozesatuei dagokienez, LM garatzeko aurresateko ereduak garatu beharko lirateke. 4.- LISTERIOSIAREN ARRISKUAK MURRIZTEKO BESTELAKO GOMENDIO BATZUK Hiru estrategia garatu dira elikagaiek eragindako listeriosiaren arriskua murrizteko: (i), LMk eragindako kutsadura aldez aurretik ekiditea (ii), LMren kontzentrazio altuak elikagaietan saihestea eta (iii), pertsona kalteberenei edo beraien zaintzaileei zientzia eta hezkuntzari buruzko mezuak helaraztea. Dosi-erantzun ereduek ziurtatzen dute listeriosiaren arriskua gero eta handiagoa dela listeria kopurua elikagaietan areagotzean. Beraz, LMren garapena aldez aurretik ekiditeko elikagai-jatorriko kasuak murriztu beharko lirateke, batez ere, herritar kalteberenei begira. LM kontrolatzeko estrategia eraginkorrenak elikagaien artean ondoko hauek dira: (a). Fabrikazio praktika egokiak, garbiketa eta desinfekzio prozedura eraginkorrak eta arriskuak kontrolatzeko programak ezartzea (APPCC). Horrela, LMren ingurumeneko kutsadura murriztuko litzateke eta prozesatze, zatitze eta saltzeko instalazioen kutsadura gurutzatua saihestuko litzateke, (b). Arriskurik handiena duten elikagai instalazioei dagokienez, lagin programa intentsiboa garatzea LMren ingurumeneko kutsadura antzemateko eta kontsumitzeko prest dauden elikagaiak kutsa daitezen saihesteko, (c). Kontsumitzeko prest dauden elikagaiak banatzeko eta biltegiratzeko orduan, denbora eta tenperatura kontrol eraginkorragoak ezartzea. Horren barruan, LM kopuru altua garatu ahal duten elikagaiei dagokienez, bizi erabilgarriaren zentzuzko denbora zehaztea, (d). LMren presentzia aldez aurretik ekiditeko edo atzeratzeko elikagaiak berriro formulatzea, eta, (e). Elikagaiak ontzietan sartu eta gero hainbat tratamendu ematea LMren zelula biziak ez aktibo uzteko. Arrisku gehien duten taldeek informazioa eta laguntza jaso beharko lituzkete elikadura osasuntsuari buruz. Informazio horren barruan ondoko aspektuak jaso beharko lirateke: elikagairik arriskutsuenak kontsumitzea saihestea, kuzinatze tekniken bidez arriskua murrizteko teknikak azaltzea, kutsadura gurutzatua saihestea, kontsumitzeko prest dauden elikagaiak hoztea (kontrolpean). 2005eko irailaren 29an, araudi berri bat onetsi zen elikagaietako irizpide mikrobiologikoei buruzkoa. Araudian bi irizpide mota azaldu ziren: batzuk Elikagaien Segurtasunari buruzkoak; eta besteak, prozesua kontrolatzeko irizpideei buruzkoak. Elikagaien Segurtasuneko helburu orokorretako bat ondoko hau da: elikagai prozesatuetan LMrik ez egotea edota elikagaia kontsumitzeko garaian LMren presentzia 100 ufc/g-tik gorakoa ez izatea. Pág.10 de 13
5.- BIBLIOGRAFIAREN ERREFERENTZIAK Allos, B.M., M.R. Moore, P.M. Griffin y R.V. Tauxe (2004). Surveillance for sporadic foodborne disease in the 21 st century: the FoodNet perspective. Clinical Infectious Diseases, 38(Suppl 3): S115-S120. Anonynous (2005), Preliminary FoodNet data on the incidence of infection with pathogens transmitted commonly through food, 10 sites, United States, 2004. NMWR Weekly, 54: 352-356. Brown, M. y M. Stringer (2002). Microbiological Risk Assessment in Food Processing. CRC Pres, New Cocido. Buchanan, R.L., W.G. Damert, R.C. Whitting y M. Schothorst (1997). Use of epidemiologic and food survey data to estimate a purposefully conservative dose-response relationship for LMlevels and incidence of listeriosis. Journal of Food Protection, 60: 918-922. Castells, C. Eusko Jaurlaritzako Osasun Saila (2003). LMri buruzko jardunaldiak. C.N.E, Epidemiologiako Zentro Nazionala. http://193.146.50.130/htdocs/mortal/mortal2001/entradaweb.htm Cossart, P. (2002). Molecular and cellular basis of the infection by Listeria monocytogenes: an overview. International Journal of Medical Microbiology, 291: 401-409. Charpentier, E. y P. Courvalin (1999). Antibiotic resistance in Listeria spp. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, 43: 2103-2108. Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailak (1991). Dieta Totalari buruzko ikerketa EAEn 1991. urtean. European Commission - Health and Consumer Protection Directorate General (2000). Opinion of the Scientific Committee on Veterinary Measures relating to Public Health on Food-Borne Zoonoses. 12 april, 2000. http://europa.eu.int/comm/food/fs/sc/scv/out32_en.pdf European Commission - Health and Consumer Protection Directorate General (2003). Trends and sources of zoonotic agents in animals, feedingstuffs, food and man in the European Union and Norway in 2003. http://europa.eu.int/comm/food/food/biosafety/salmonella/zoonoses_reps_ 2003_en.htm. FDA/FSIS (U.S. Food and Drug Administration/USDA Food Safety and Inspection Agency) (2001). Draft assessment of the relative risk to public health from foodborne LMamong selected categories of ready-to-eat foods. Center for Food Safety and Applied Nutrition (CFSAN) and Food Safey Inspection Inspection Service (FSIS-USDA). http://www.foodsafety.gov/~dms/lmrisk.html FDA/FSIS (U.S. Food and Drug Administration/USDA Food Safety and Inspection Agency) (2003). Quantitative assessment of the relative risk to public health from foodborne LMamong selected categories of ready-toeat foods. Center for Food Safety and Applied Nutrition (CFSAN) and Food Safey Inspection Inspection Service (FSIS-USDA). http://www.foodsafety.gov/~dms/lmr2-toc.html FSAI (Food Safety Authority of Ireland) (2005). The Control and Management of LMContamination of Foods. Food Safety Authority of Ireland. Dublin. Pág.11 de 13
FSIS/USDA (Food Safety and Inspection Service, U.S. Department of Agriculture) (2003). Draft FSIS Risk Assessment for LMin Ready-to-Eat Meat and Pultry Products. http://www.fsis.usda.gov/ophs/lmrisk/draftlm22603.pdf Gahan, C.G.M. eta C. Hill (2005). Gastrointestinal phase of LMinfection: A review. Journal of Applied Microbiology, 98: 1345-1353. Hernández, G., A. Torres, P. Ordoñez eta C. Cevallos (2005). Elikagaiek transmitituriko gaixotasun-broteak. Espainia, 1993-2002 (urari lotutako broteak izan ezik). Asteko Buletin Epidemiologikoa, 12 (26): 289-296. ILSI Research Foundation/ Risk Science Institute, Expert Panel on Listeria monocytogenes in Foods (2005). Achieving continuos improvement in reductions in foodborne listeriosis - a risk-based approach. Journal of Food Protection, 68: 1932-1994. ICSMF (2004). Microorganismos de los Alimentos 7. Análisis Microbiológico en la Gestión de la Seguridad Alimentaria. Acribia argitalpena, Zaragoza. INE (2005), Estatistikako Institutu Nazionala. www.ine.es Lindquist, R y A. Westoo (2000). Quantitative risk assessment for LMin smoked or grvad salmon/rainbow trout in Sweden. International Journal of Food Microbiology, 58: 181-196. McLauchlin, R.T. Mitchell, W.J. Smerdon eta K. Jewell (2004). LMand listeriosis: a review of hazard characterisation for use in microbiological risk assessment of foods. International Journal of Food Microbiology, 92: 15-33. Mead, P.S., L. Slutsker, V. Dietz, L.F. McCraig, S. Bresee, C. Shapiro, P.M. Griffin eta R.V. Tauxe (1999). Food-related ilness and death in the United States. Emerging Infectious Diseases, 5:607-625. Neiker (2005). Prebalentziari eta patogeno bakterianoei buruzko ikerketa elikakateko oinarrian. SEGALDAP. Notermans, S., J. Dufrenne, J. Teunis eta T. Chackraborty (1998). Studies on the risk assessment of Listeria monocytogenes. Journal of Food Protection, 61: 244-248. Portnoy, D.A., V. Auerbuch eta I.J. Glomski (2002). The cell biology of LMinfection: the intersection of bacterial pathogenesis and cell-mediated immunity. The Journal of Cell Biology, 158: 409-414. Roccourt, J. (1996). Risks factors for listeriosis. Food Control, 7: 192-202. Rocourt, J. eta P. Cossart (1997). Listeria monocytogenes. En: Food Microbiology: Fundamentals and Frontiers. Doyle, M.P., L.R. Beuchat eta T.J. Montville (Eds). ASM Press, Washington. Ross & Sumner, Risk Ranger. http://www.foodsafetycentre.com.au/riskranger.xls Sánchez,L.P.(1998).Listeriosia. Asteko Buletin Epidemiologikoa,6(31):297-308. Schmid, M.W., E.Y.W. Ng, R. Lampidis, M. Emmerth, M. Walcher, J. Kreft, W. Goebel, M. Wagner eta K.H. Schleifer (2005). Evolutionary history of the genus Listeria and its virulence genes. Systematic and Applied Microbiology, 28: 1-18. Vázquez-Boland, J.A., G. Domínguez-Bernal, B. González-Zorn, J. Kreft eta W. Goebel (2001). Pathogenicity islands and virulence evolution in Listeria. Microbes and Infection, 3: 571-584. Vázquez-Boland, J.A., M. Kuhn, P. Berche, T. Chakraborty, G. Domínguez- Bernal, W. Goebel, B. González-Zorn, J. Wehland eta J. Kreft (2001). Listeria pathogenesis and molecular virulence determinants. Clinical Microbiology Reviews, 14: 584-640. Pág.12 de 13
WHO/FAO (World Health Organization/ Food and Agriculture Organization of the United Nations) (2004). Risk Assessment of LMin Ready-to-Eat Foods: Technical Report. Microbiological Risk Assessment Series 5. ISSN 1726-5274. Pág.13 de 13
6.- ERANSKINA: IRUDIAK ETA TAULAK 1. irudia. LMren birulentziazko gene-erregioaren antolaketa fisiko eta transkripziozkoa, eta Listeriaren bestelako espezie batzuen egiturarena. 2. irudia. Zelulen arteko propagazioa ahalbidetzen duten LMren gene eta gene-produktuen irudi eskematikoa. Pág.14 de 13
3. irudia. Infekzioei lotutako LMren gene eta gene-produktuen irudi eskematikoa. 4. irudia. LMren zelulen arteko zikloko etapak 5. irudia. Listeriosiari lotutako adina eta intzidentzia Pág.15 de 13
6. irudia. L. monocytogenesek eragindako infekzioaren irudi eskematikoa. 7. irudia. Dosi-erantzun kurbak Listeriosiaren aurrean minberatasun aldakorra duten pertsonenentzat Pág.16 de 13
8. irudia. Europar Batasuneko giza listeriosiaren intzidentzia, 2003an 9. irudia. Listeriosiaren bilakaera EAEn (1994-2003) Pág.17 de 13
10. irudia. Urdaiazpiko egosia ekoizteko faseak Zikinkeria Garraiatzea Txerri abeletxea Hiltegia Minda maneiatzea Animalia maneiatzea Elikadura Garraiatzea Kanalen kutsadura kentzea Higienea: kanala lortzea Banatze prozesua Harrera Biltegiratzea Zatikatzea Egoste prozesua prestatzea Egostea Xerratzea Ontziratzea Hozte katea Ontziratzea Banatzea Kontsumo zuzena Sukaldaritza kolektiboa Etxeak Pág.18 de 13
11. irudia. Gazta ekoizteko faseak Hausnarkarien abeletxea (behiak, ardiak, ahuntzak) Simaurra maneiatzea Animalia maneiatzea Elikadura Jeztea Hoztea Banatzea Prozesatzeko aretoa Esne gordinez edo bero-tratamendua izan duen esneaz edo pasta gogorrez (edo ez) egindako gazta Gazta freskoa Ontziratzea Banatzea Pág.19 de 13
1. taula. LMk bizirik irauteko eta ugaltzeko mugak 2. taula. Bestelako arazoak dituzten pertsonei dagokienez, listeriosiaren minberatasuna. 3. taula. EAEko populazioa. Arrisku taldeak. EAEko populazio estimatua guztira: 2.100.000 0-4 urte bitarteko taldea: %4 > 65 urteko taldea: %18 Urteko jaiotzak: %1 Inmunodeprimituak: Ezezaguna Pág.20 de 13
4. taula. LMk eragindako gaixotasunak. 5. taula. Gaixotasuna eragin ahal duten gutxieneko dosiak 6. taula. LMk eragindako listeriosi broteak Pág.21 de 13
7. taula. LMk eragindako listeriosi broteak 8. taula. LMk eragindako listeriosi broteak Pág.22 de 13
9. taula. LMk eragindako listeriosi broteak 10. taula. Europako listeriosi broteak, 1991-2002 Pág.23 de 13
11. taula. Mikroorganismoak eragindako intzidentzia eta heriotza-tasak, FoodNet 2003 12. taula. Elikagaiek eragindako toxiinfekzioei dagokienez, mikroorganismoei buruzko intzidentzia eta adina, FoodNet 2003 Pág.24 de 13
13. taula. Elikagaiek eragindako hainbat toxiinfekziori buruzko intzidentzia estimatua 14. taula. LMren prebalentzia Europar Batasuneko elikagaien artean, 2003 Pág.25 de 13