Penentuan Umur Individu Menggunakan Pengukuran Kaviti Pulpa Gigi Pramolar Pertama Melalui Kaedah Kvaal

Undergraduate Research Journal for Biomolecular Sciences and Biotechnology ISSN 2600-7983 Penentuan Umur Individu Menggunakan Pengukuran Kaviti Pulpa Gigi Pramolar Pertama Melalui Kaedah Kvaal Rus Dina Rus Din 1, Amani Mohamad 2, Rohaya Megat Abdul Wahab 3 & Shahrul Hisham Zainal Ariffin 2 * 1 Program Sains Forensik, Pusat Pengajian Sains Diagnostik & Kesihatan Gunaan, Fakulti Sains Kesihatan, Universiti Kebangsaan Malaysia, Jalan Raja Muda Abd Aziz, 50300, Kuala Lumpur, Malaysia 2 Program Genetik, Fakulti Sains dan Teknologi, Universiti Kebangsaan Malaysia, 43600 Bangi, Selangor, Malaysia 3 Jabatan Ortodontik, Fakulti Pergigian, Universiti Kebangsaan Malaysia, Jalan Raja Muda Abd Aziz, 50300, Kuala Lumpur, Malaysia *e-mel pengarang rujukan: hisham@ukm.edu.my Abstrak: Anggaran umur merupakan salah satu kaedah identifikasi individu di dalam sains forensik. Pemendapan dentin sekunder pada dinding kaviti pulpa gigi kebiasaannya digunakan sebagai indikator penentuan umur individu dewasa. Peningkatan umur menyebabkan pemendapan dentin sekunder berlaku sepanjang dinding kaviti pulpa gigi dan membawa kepada pengecilan saiz kaviti pulpa gigi. Kajian ini bertujuan untuk menganalisis hubungan di antara saiz kaviti pulpa gigi dan umur melalui pengukuran kaviti pulpa gigi dan untuk menjana formula pengiraan bagi menganggar umur individu berdasarkan pengukuran kaviti pulpa gigi. Imej radiografi 136 batang gigi pramolar pertama yang diperolehi daripada klinik Fakulti Pergigian, UKM diukur berdasarkan kaedah pengukuran Kvaal menggunakan perisian komputer ImageJ. Ujian korelasi Pearson dilakukan untuk mengetahui hubungan di antara umur individu dan saiz kaviti pulpa gigi dan analisis statistik regresi linear stepwise dijalankan untuk membina formula pengiraan bagi anggaran umur individu. Hasil kajian mendapati nisbah lebar kaviti pulpa gigi dan gigi pada A (pertemuan sementoenamel; CEJ), B (titik tengah antara A dan C), C (titik tengah antara A dengan apeks gigi), M (nilai min bagi A, B, C, P:T, P:R dan T:R dengan T, P dan R masing-masing merupakan panjang gigi, pulpa dan akar gigi) dan W (nilai min B dan C) menunjukkan hubungan yang negatif dan signifikan dengan umur berbanding nisbah panjang kaviti pulpa gigi. Seterusnya, formula regresi menunjukkan Umur = 29.55-50.38 (B) dengan nilai r 2 = 0.255 dan nilai S.E.E ± 4.22 tahun. Kajian ini mendapati, terdapat hubungan yang negatif di antara umur dan saiz kaviti pulpa gigi. Formula yang dijana dapat diaplikasikan dalam kes forensik dan bidang arkeologi bagi menganggar umur semasa kematian individu. Kata kunci: Anggaran umur; Kaviti pulpa gigi; Kaedah Kvaal Abstract: Age estimation is an effective method for individual identification in forensic science. The deposition of secondary dentine is often used as an indicator of adults age. With advancing age, secondary dentine is deposited along the dental pulp chamber leading to a reduction in the size of the pulp cavity. The study was designed to analyze the relationship between age and pulp cavity size through the dental pulp cavity measurements as well as to develop a calculation formula estimating an individual s age based on the measurement of the dental pulp cavity. Radiographical images of 136 first premolars obtained from the clinics of the Faculty of Dentistry, UKM were measured based on Kvaal s method using computer software ImageJ. Pearson s correlation test was performed to determine the relationship between an individual s age and pulp cavity size and stepwise linear regression analysis was conducted to develop a formula for the calculation of the estimated age of the individual. The study found that the ratio of the width of the pulp cavities and tooth in A (cementoenamel junction; CEJ), B (mid-point between A and C), C (mid-point between A and tooth apex), M (min value for A, B, C, P:T, P:R and T:R with T, P and R each represent tooth, pulp and root lengths) and W (min value B and C) indicate a significant negative correlation with age than the length of the dental pulp cavity. Next, the regression analysis yielded a formula, that is, Age = 29.55-50.38 (B), with r 2 = 0.255 108

and S.E.E ± 4.22 years. The study found that there is a negative relationship between the age and size of the dental pulp cavity. Formula generated can be applied in the case of forensic and archeology for estimating the age at death of an individual. Keywords: Age estimation; Dental pulp cavity; Kvaal s method 1. Pengenalan Penentuan umur individu merupakan elemen penting dalam pergigian forensik di mana proses pengecaman individu dapat dilaksanakan (Willems et al. 2002). Analisis perubahan morfologi gigi hampir kesemuanya memerlukan pengekstrakan gigi di mana ianya memakan masa dan mahal serta pendekatan yang destruktif ini tidak boleh diterima atas sebab etika, agama, budaya atau saintifik (Willems et al. 2002). Oleh itu, teknik radiologi seperti yang dibangunkan oleh Kvaal et al. (1995) adalah salah satu kaedah yang boleh digunakan kerana teknik pengukurannya hanya dijalankan terhadap filem radiograf berdasarkan saiz kaviti pulpa gigi. Di dalam kajian ini, radiograf secara digital digunakan untuk mengukur kaviti pulpa gigi bagi menentukan umur seseorang individu. Imej digital radiograf boleh dimanipulasi bagi memudahkan pengukuran kaviti berbanding dengan kajian asal oleh Kvaal et al. (1995) yang mengukur kaviti pulpa gigi pada filem radiograf menggunakan kaliper. Kajian terdahulu menunjukkan kaedah bagi menganggarkan umur kanak-kanak dan remaja dilakukan berdasarkan pertumbuhan serta perkembangan tulang dan gigi (Manjunatha & Soni 2014). Di dalam lingkungan umur di bawah 21 tahun, anggaran umur boleh dilakukan melalui pemerhatian pertumbuhan gigi yang boleh dilihat dari pembentukan lengkap akar gigi serta erupsi lengkap gigi (Cunha et al. 2009). Set gigi yang lengkap (maksila, mandibel, atau kedua-dua maksila dan mandibel) diperlukan bagi menganggar umur melalui kaedah Schour dan Masseler dan kaedah Demirijian. Tambahan pula, kedua teknik bagi menganggar umur individu tersebut sesuai diaplikasikan pada individu yang masih di dalam fasa pertumbuhan gigi, bermula dari kanak-kanak dan remaja sehingga berusia 21 tahun (Cunha et al. 2009). Oleh itu, teknik ini tidak sesuai diaplikasi terhadap individu dewasa kerana pertumbuhan gigi telah berhenti (Roberts et al. 2008; Urzel & Bruzek 2013). Anggaran umur bagi individu dewasa boleh dilakukan berdasarkan proses degenerasi atau penuaan di mana ia dapat diperhatikan melalui pembentukan atrisi pada enamel, penyakit pergigian (karies serta pembengkakan gusi), perubahan warna gigi serta kehausan oklusal gigi (Aggarwal et al. 2008; Brkic et al. 2006). Walau bagaimanapun, tidak semua individu dewasa mengalami proses degenerasi yang sama. Ini kerana semua itu bergantung pada gaya hidup seseorang individu tersebut dari segi tabiat pemakanan dan sebagainya (Bartlett et al. 2011). Tabiat pemakanan seperti pengambilan kopi akan menyebabkan warna gigi kekuningan, manakala tabiat menggigit sesuatu yang keras ataupun pengambilan makanan yang tinggi asid seperti bir, spirit, jeruk serta minuman berkarbonat akan menyebabkan kerosakan dan kehausan pada enamel dan dentin gigi berlaku dengan cepat pada usia muda (Bartlett et al. 2011). Oleh itu, ia tidak sesuai dijadikan sebagai petunjuk utama dalam menganggar umur indivdu. Kajian ini menggunakan pengukuran kaviti pulpa gigi kerana saiz kaviti pulpa gigi didapati mengecil dengan peningkatan umur individu akibat daripada pemendapan dentin sekunder pada dinding kaviti pulpa gigi (Tranasi et al. 2009). Analisis terhadap kaviti pulpa gigi masih diteruskan sehingga hari ini menggunakan kaedah yang lebih moden dan tidak memerlukan pemotongan gigi iaitu melalui analisis radiograf (Swain & Xue 2009). Melalui pendekatan radiograf, beberapa teknik pengukuran yang berlainan dilakukan. Contohnya, beberapa penyelidik melakukan pengukuran kaviti pulpa pada bahagian koronal (Tooth-Coronal Index; TCI) (Drusini 2008; El Morsi et al. 2015). Cameriere et al. (2009) pula menggunakan nisbah kawasan kaviti pulpa gigi dan kawasan gigi di dalam menganggar umur individu. Manakala, kajian oleh Kvaal et al. (1995) melakukan teknik pengukuran berdasarkan nisbah tinggi dan lebar kaviti pulpa gigi terhadap enam batang gigi daripada maksila dan mandibel (Bosmans et al. 2005; Sharma & Srivastava 2010) 109

Kaedah Kvaal et al. (1995) menganggarkan umur berdasarkan nisbah lebar pulpa dan gigi pada tiga bahagian yang berbeza serta nisbah panjang pada gigi, pulpa dan akar. Contohnya, jika sampel gigi pecah pada bahagian akar, lebar gigi pada titik rujukan A masih boleh digunakan. Oleh itu, kaedah ini sesuai digunakan pada sampel gigi yang mengalami kerosakan atau pecah sama ada pada bahagian akar mahupun koronal. Kvaal et al. (1995) menggunakan enam jenis gigi iaitu gigi insisor tengah arkus maksila, gigi insisor lateral arkus maksila, gigi pramolar kedua arkus maksila, gigi insisor lateral arkus mandibel, gigi kanin arkus mandibel dan gigi pramolar pertama arkus mandibel bagi tujuan pengukuran. Terdapat analisis kaviti pulpa gigi dilakukan oleh penyelidik terhadap jenis gigi yang spesifik seperti gigi pramolar (Cameriere et al. 2012) dan gigi kanin (Babshet et al. 2010). Namun begitu, variasi pada pengukuran kaviti pulpa gigi dapat diperhatikan pada jenis gigi yang berbeza ini. Oleh itu, kajian ini menggunakan sampel tunggal gigi pramolar pertama bagi mengurangkan ralat di dalam pengukuran kaviti pulpa gigi. Objektif kajian ini adalah untuk menganalisis hubungan di antara saiz kaviti pulpa gigi dan umur individu melalui kaedah pengukuran Kvaal seterusnya menjana formula pergigian bagi menganggar umur individu berdasarkan pengukuran kaviti pulpa gigi. 2. Bahan dan Kaedah 2.1 Pemerolehan Imej Radiografi Dua Dimensi Sampel Gigi Imej radiografi bagi 136 batang gigi pramolar pertama yang diperolehi merupakan hasil cabutan bagi tujuan rawatan ortodontik simpanan Fakulti Pergigian, UKM. Sampel gigi diperlukan bagi membina formula pengiraan untuk menganggar umur individu melalui pengukuran kaviti pulpa gigi. Jenis gigi yang digunakan di dalam kajian ini adalah gigi pramolar pertama. Terdapat empat batang gigi pramolar pertama pada setiap individu iaitu dua batang pada arkus maksila dan dua batang pada arkus mandibel. Pramolar pertama pada maksila dikenali sebagai gigi 14 dan 24, manakala pada mandibel dikenali sebagai gigi 34 dan 44. Sistem pengelasan ini adalah mengikut kaedah pengelasan FDI (Federation Dentaire Internationale) (Rajah 1). Rajah 1. Tatatanda FDI untuk gigi pramolar pertama kekal Sampel gigi di dalam kajian ini ialah gigi pramolar pertama iaitu 14 (bahagian kanan atas) dan 24 (bahagian kiri atas) yang terletak pada arkus maksila, manakala 34 (bahagian kiri bawah) dan 44 (bahagian kanan bawah) pada arkus mandibel Sampel gigi pramolar yang dikumpul perlu bebas daripada masalah pergigian atau kerosakan gigi seperti karies, periodontitis dan luka periapikel yang mengubah kawasan permukaan gigi serta pertindihan enamel. Sampel gigi diambil daripada individu berusia di antara 13 hingga 36 tahun. Sampel gigi telah dibahagikan mengikut pecahan umur individu iaitu 10-19, 20-29 dan 30-39 tahun (Jadual 1). 110

Jadual 1. Taburan gigi pramolar pertama mengikut peringkat umur Kumpulan Umur (tahun) Jumlah Keseluruhan (batang) 10-19 20-29 30-39 80 batang 49 batang 7 batang 136 2.2 Pengukuran Kaviti Pulpa Gigi Pramolar Pertama Pengukuran kaviti pulpa gigi dilakukan terhadap imej digital radiografi dua dimensi menggunakan perisian komputer ImageJ. Pengukuran dilakukan sebanyak dua kali oleh pemeriksa yang sama pada dua waktu yang berbeza. Kaedah pengukuran kaviti pulpa gigi adalah merujuk kepada teknik Kvaal et al. (1995). Menurut kaedah ini, lebar dan panjang gigi diukur pada beberapa bahagian iaitu lebar gigi dan lebar pulpa pada kawasan temuan sementoenamel (cementoenamel junction, CEJ) yang dilabel sebagai A. Lebar gigi dan pulpa pada titik tengah di antara CEJ dan apeks gigi (C), lebar gigi dan pulpa pada titik tengah di antara titik C dan A (B), panjang gigi keseluruhan (T), panjang kaviti pulpa (P) dan panjang akar gigi iaitu dari titik A sehingga apeks (R) (Rajah 2). Rajah 2. Titik pengukuran kaviti pulpa gigi bagi menganggarkan umur Titik rujukan A terletak pada temuan sementoenamel (CEJ), titik rujukan C merupakan titik tengah di antara titik A dan apeks gigi, titik rujukan B merupakan titik tengah antara titik A dan C, T merupakan panjang gigi, P panjang pulpa manakala R adalah panjang akar gigi Terdapat enam nisbah pengukuran yang diambil iaitu nisbah lebar kaviti pulpa terhadap lebar gigi pada titik A, B dan C, nisbah panjang pulpa terhadap panjang gigi (P:T), panjang pulpa terhadap panjang akar (P:R) dan panjang gigi terhadap panjang akar (T:R). Sebagai tambahan, empat bacaan lain turut dianalisis iaitu nilai min kesemua nisbah pengukuran (M = nilai min bagi A, B, C, P:T, P:R dan T:R), nilai min nisbah lebar pada titik B dan C (W), nilai min nisbah panjang P:T dan P:R (L) dan perbezaan antara W dan L (WL). 111

2.3 Analisis Statistik Data pengukuran gigi pramolar pertama yang diperolehi dianalisis menggunakan perisian statistik Minitab 17. Analisis kebolehpercayaan (Test-retest reliability) dilakukan bagi menentukan kekonsistenan kedua pengukuran kaviti pulpa gigi. Seterusnya, ujian kenormalan Ryan-Joiner dijalankan bagi mengetahui data tertabur secara normal atau tidak. Kemudian, ujian statistik korelasi Pearson dijalankan bagi melihat hubungan di antara umur individu dan saiz kaviti pulpa gigi. Akhir sekali, analisis statistik regresi linear stepwise dilakukan untuk menjana formula pengiraan bagi menganggar umur individu berdasarkan pengukuran kaviti pulpa. 3. Hasil dan Perbincangan 3.1 Data Pengukuran Kaviti Pulpa Gigi Pramolar Pertama Ralat di dalam pengukuran boleh mempengaruhi keputusan yang dikehendaki. Oleh itu, nisbah pengukuran gigi dan kaviti pulpa telah dilakukan sebanyak dua kali oleh penganalisis yang sama pada masa yang berbeza bagi mengetahui ralat intra-pemerhati. Analisis kebolehpercayaan (testretest reliability) dijalankan bagi menentukan tahap kekonsistenan kedua pengukuran. Nilai Alpha Cronbach menunjukkan sebanyak 0.999. Manakala nilai korelasi ialah sebanyak 0.998 di mana ia menunjukkan tahap kebolehpercayaan di antara pengukuran yang tinggi (p < 0.05). Keputusan ini menunjukkan bahawa, bukan sahaja kedua pengukuran adalah konsisten, malah teknik pengukuran gigi dan kaviti pulpa yang dilakukan juga boleh diulang. 3.2 Ujian Kenormalan Bagi Taburan Data Pengukuran Kaviti Pulpa Gigi Pramolar Pertama Data pengukuran kaviti pulpa gigi pramolar pertama adalah didapati tertabur secara tidak normal melalui ujian kenormalan Ryan-Joiner di mana nilai p adalah kurang daripada 0.05 (p<0.010). Ini mungkin disebabkan oleh sampel gigi yang mewakili data pengukuran kumpulan umur 30-39 tahun yang sedikit iaitu 7 sampel sahaja berbanding dengan kumpulan umur yang lain (Jadual 1). 3.3 Ujian Korelasi Pearson Bagi Mengetahui Hubungan di antara Umur Individu dan Saiz Kaviti Pulpa Gigi Hubungan di antara umur sebenar individu dan saiz kaviti pulpa gigi diperhatikan pada setiap 10 pengukuran (A, B, C, P:T, P:R, T:R, M, W, L dan WL). Di dalam kajian ini, ujian korelasi Pearson menunjukkan terdapat hubungan yang negatif dan signifikan di antara umur individu dan nisbah pengukuran kaviti pulpa gigi pramolar pertama pada ukuran A, B, C, M dan W (Jadual 2). Hubungan yang songsang di antara umur individu dan nisbah pengukuran kaviti pulpa gigi pramolar pertama juga dapat dilihat pada ukuran P:T, P:R, T:R, L dan WL (Jadual 2). 112

Jadual 2. Nilai koefisien korelasi Pearson (r) bagi mengetahui hubungan di antara umur individu dan 10 nisbah pengukuran kaviti pulpa gigi. Hubungan dengan umur Nisbah Ukuran Koefisien Pearson (r) Nilai p A -0.274 0.001 B -0.492 0.000 C -0.381 0.000 P:T 0.059 ns 0.493 ns P:R -0.131 ns 0.128 ns T:R -0.117 ns 0.117 ns M -0.452 0.000 W -0.491 0.000 L -0.037 ns 0.666 ns WL 0.461 ns 0.000 ns ns: Tidak signifikan (p > 0.05), -; hubungan yang negatif/songsang. Hubungan yang negatif di antara umur individu dan nisbah pengukuran kaviti pulpa gigi pramolar pertama menunjukkan bahawa semakin meningkat usia seseorang individu semakin kecil kaviti pulpa pada giginya. Namun begitu, hubungan yang tidak signifikan wujud pada ukuran ukuran P:T, P:R, T:R, L dan WL. Ia berbeza dengan kajian oleh penyelidik lain yang berkait dengan saiz kaviti pulpa di mana kesemua pengukuran menunjukkan hubungan yang negatif dan signifikan (Bodrumlu et al. 2013; Drusini 2008; Kvaal et al. 1995). Hasil ujian korelasi Pearson yang dilakukan oleh Kvaal et al. (1995) terhadap 3 jenis gigi iaitu insisor (11, 21, 12, 22, 32 dan 42), kanin (33 dan 43) dan pramolar (34, 44, 15 dan 25) menunjukkan terdapat hubungan negatif di antara umur individu dan kaviti pulpa gigi. Mengikut kajian terdahulu, didapati nisbah di antara panjang pulpa dan panjang gigi (P:T), nisbah panjang pulpa kepada panjang akar (P:R), nisbah panjang gigi kepada panjang akar (T:R) dan nisbah min P:R dan P:T (L) menunjukkan hubungan yang lemah atau tidak mempunyai hubungan yang signifikan dengan umur (Paewinsky et al. 2005; Bosmans et al. 2005; Cameriere et al. 2012; Kvaal et al. 1995). Paewinsky et al. (2005) memperolehi hasil yang sama menggunakan gigi yang berbeza iaitu gigi insisor tengah arkus maksila, insisor lateral arkus maksila, pramolar kedua arkus maksila, insisor lateral arkus mandibel, kanin arkus mandibel dan pramolar pertama arkus mandibel di mana nisbah P:T, P:R, T:R dan L menunjukkan hubungan yang lemah atau tidak mempunyai hubungan yang signifikan dengan umur. Di dalam kajian ini, nisbah panjang menunjukkan hubungan yang tidak signifikan dengan umur individu berbanding dengan nisbah lebar. Ini kerana panjang gigi didapati dipengaruhi oleh faktor individu seperti tabiat mengunyah benda keras yang akan menghakis bahagian oklusal gigi (Limdiwala & Shah 2013). Seterusnya, kajian Kvaal et al. (1995) menggunakan M dan WL sebagai 113

komponen utama di dalam formula pengiraan bagi menganggar umur individu disebabkan oleh nisbah ukuran M dan WL mempunyai hubungan yang signifikan dengan umur. Di dalam kajian ini, komponen M dan WL juga mempunyai hubungan yang signifikan dengan umur individu walaupun ukuran nisbah WL menunjukkan hubungan yang positif antara umur individu dan saiz kaviti pulpa. Seterusnya didapati nisbah lebar pulpa kepada lebar gigi pada titik B menunjukkan bacaan koefisien Pearson (r) yang tertinggi iaitu -0.492 (Jadual 2). Nilai r yang tinggi ini menunjukkan bahawa nisbah ukuran B mempunyai hubungan yang kukuh dengan umur individu berbanding ukuran lain. Keadaan ini mungkin disebabkan oleh kedudukan titik B pada kaviti pulpa yang berada di tengah gigi yang jelas kelihatan dan memudahkan pengukuran dilakukan. Hasil korelasi Pearson ini menunjukkan, lebar kaviti pulpa gigi mempunyai hubungan yang lebih kuat dengan umur individu berbanding tinggi kaviti pulpa gigi. Perkara ini menyokong kajian terdahulu yang mendapati lebar kaviti pulpa mempunyai hubungan yang lebih signifikan dengan umur individu berbanding tinggi kaviti pulpa (Bosmans et al. 2005; Cameriere et al. 2012; Kvaal et al. 1995). 3.4 Analisis Regresi Linear Bagi Penjanaan Formula Anggaran Umur Individu Analisis regresi linear stepwise dilakukan bagi mengetahui kombinasi nisbah pengukuran yang terbaik di dalam menganggar umur individu sekaligus membina formula pengiraan bagi anggaran umur individu. Kombinasi nisbah pengukuran yang terbaik di dalam formula pengiraan haruslah tidak menunjukkan multicollinearity (korelasi (r) di antara nisbah pengukuran melebihi 0.7 atau terlalu rendah dari 0.7). Nilai r 2 (coefficient of determination) yang tinggi serta nilai ralat piawai umur yang dianggarkan (S.E.E) yang rendah juga berupaya menjana formula pengiraan yang jitu. Merujuk kepada formula pengiraan Kvaal, nilai min bagi semua nisbah pengukuran (M) diambil sebagai komponen pertama (first predictor). Seterusnya, perbezaan di antara min dua nisbah lebar dan min dua nisbah panjang gigi dan pulpa (WL) diambil sebagai komponen kedua (second predictor) di dalam analisis statistik regresi linear bagi menganggar umur individu. M dan WL merupakan komponen utama di dalam formula pengiraan Kvaal et al. (1995). Kajian oleh Bosmans et al. (2005) serta Sharma dan Srivastava (2010) juga menggunakan M dan WL sebagai komponen utama di dalam formula pengiraan bagi menganggar umur individu. Walau bagaimanapun, di dalam kajian ini, 5 nisbah pengukuran (A, B, C, M dan W) dianalisis di dalam regresi linear bagi membina formula pengiraan di dalam menganggar umur individu. Nisbah ukuran bagi komponen P:T, P:R, T:R dan L tidak digunakan dalam menjana formula regresi. Ini disebabkan nilai korelasi bagi komponen tersebut menunjukkan hubungan yang tidak signifikan dengan umur. Nilai korelasi WL pula menunjukkan hubungan yang signifikan dengan umur, namun tidak digunakan dalam menjana formula regresi. Ini kerana komponen WL terdiri daripada nisbah min P:R dan P:T (L) yang menunjukkan hubungan tidak signifikan dengan umur. Terdapat satu formula pengiraan yang dijana berdasarkan kombinasi nisbah pengukuran A, B, C, M dan W iaitu formula yang terdiri daripada komponen nisbah pengukuran B. Analisis korelasi Pearson bagi komponen B menunjukkan multicollinearity (r < 0.7). Formula pengiraan yang dipilih mempunyai nilai r 2 : 0.255 dan nilai S.E.E.± 4.22 tahun (Jadual 3). 114

Jadual 3. Formula pengiraan bagi menganggar umur individu berdasarkan nisbah pengukuran kaviti pulpa gigi. Nisbah ukuran Formula Pengiraan r 2 S.E.E. (tahun) A, B, C, M dan W Umur = 29.55-50.38 (B) 0.255 4.22 r 2 : coefficient of determination, S.E.E: Ralat piawai umur yang dianggarkan. Ralat piawai ini adalah lebih kecil berbanding dengan ralat piawai bagi formula pengiraan yang dibina berdasarkan nisbah pengukuran M dan WL sebagai komponen utama formula pengiraan (Bosmans et al. 2005; Kvaal et al. 1995; Limdiwala & Shah 2013). Nilai S.E.E. yang diperolehi di dalam kajian Bosmans et al. (2005) ialah sebanyak 8.1 hingga 11.5 tahun, manakala kajian Limdiwala dan Shah (2013) sebanyak 8.21 hingga 9.09 tahun. Nilai r 2 formula pengiraan yang dijana di dalam kajian ini adalah 0.255 di mana ia jauh berbeza berbanding dengan formula pengiraan yang dijana oleh Kvaal et al. (1995) yang menggunakan komponen nisbah pengukuran M dan WL di dalam formulanya iaitu di antara 0.56 dan 0.76. Namun begitu, nilai r 2 di dalam kajian ini tidak jauh berbeza dengan nilai r 2 yang diperolehi oleh Limdawala dan Shah (2013) di mana nilai yang diperolehi adalah di antara 0.039 dan 0.3. Nilai r 2 memberitahu nilai varians pada anggaran umur yang dikaitkan dengan pembolehubah tidak bersandar (peramal) di mana nilai r 2 yang semakin tinggi menunjukkan formula pengiraan tersebut berupaya menjelaskan anggaran umur (Filho et al. 2011). Perbezaan hasil kajian ini dengan kajian terdahulu mungkin disebabkan oleh penggunaan jenis gigi yang berbeza di dalam pengukuran kaviti pulpa. Kajian oleh Kvaal et al. (1995) menggunakan enam jenis gigi iaitu gigi insisor tengah arkus maksila, gigi insisor lateral arkus maksila, gigi pramolar kedua arkus maksila, gigi insisor lateral arkus mandibel, gigi kanin arkus mandibel dan gigi pramolar pertama arkus mandibel. Kajian oleh Patil et al. (2014) pula menggunakan sampel tunggal gigi insisor lateral arkus maksila. Paewinsky et al. (2005) menggunakan gigi insisor tengah arkus maksila, insisor lateral arkus maksila, pramolar kedua arkus maksila, insisor lateral arkus mandibel, kanin arkus mandibel dan pramolar pertama arkus mandibel. Di dalam kajian ini, gigi pramolar pertama dari arkus maksila dan mandibel (pramolar 14, 24, 34 dan 44) digunakan bagi menganggar umur individu. Faktor lain yang menyebabkan berlakunya perbezaan hasil kajian adalah disebabkan oleh perbezaan populasi (Paewinsky et al. 2005; Bosmans et al. 2005). Oleh itu, formula populasi khusus haruslah dijana supaya hasil yang lebih tepat dapat diperolehi. 4. Kesimpulan Kesimpulannya, saiz kaviti pulpa gigi mempunyai hubungan yang negatif dan signifikan dengan umur individu pada nisbah ukuran lebar kaviti pulpa gigi pada A, B, C, M dan W. Seterusnya, formula pengiraan bagi menganggar umur individu yang dijana terdiri daripada nisbah lebar kaviti pulpa gigi dan lebar gigi pada titik rujukan B (Umur= 29.55-50.38 (B)) dengan nilai r 2 = 0.255 dan S.E.E± 4.22 tahun. Formula yang dijana dapat diaplikasikan di dalam kes forensik dan bidang arkeologi bagi menganggar umur individu. Penghargaan Setinggi penghargaan diberikan kepada klinik di Fakulti Pergigian, Universiti Kebangsaan Malaysia yang telah menyediakan bahan kajian iaitu imej radiograf gigi untuk digunakan di dalam kajian ini. Juga penghargaan diberikan kepada individu yang terlibat secara langsung atau tidak langsung sepanjang kajian ini dijalankan. 115

Rujukan Aggarwal, P., Saxena, S., & Bansal, P. 2008. Incremental lines in root cementum of human teeth: An approach to their role in age estimation using polarizing microscopy. Indian Journal of Dental Research. 19(4):326. https://doi.org/10.4103/0970-9290.44536 Bodrumlu, E., Cicek, E., & Dundar, C. 2013. Age and sex-related differences of pulp chamber size in mandibular second molars. Indian Journal of Dental Research. 24(6):742-744. Babshet, M., Acharya, A. B., & Naikmasur, V. G. 2010. Age estimation in Indians from pulp/tooth area ratio of mandibular canines. Forensic Science International. 197:(1 3). https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2009.12.065 Bartlett, D.W., Fares, J., Shirodaria, S., Chiu, K., Ahmad, N., & Sherriff, M. 2011. The association of tooth wear, diet and dietry habits in adults aged 18-30 years old. Journal of Dentistry. 39(12):811-816. http://doi.org/10.1016/j.jdent.2011.08.014 Bosmans, N., Ann, P., Aly, M., & Willems, G. 2005. The application of Kvaal s dental age calculation technique on panoramic dental radiographs. Forensic Science International. 153(2 3):208 212. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2004.08.017 Brkic, H., Milicevic, M., & Petrovecki, M. 2006. Age estimation methods using anthropological parameters on human teeth. Forensic Science International. 162(1 3):13 16. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2006.06.022 Cameriere, R., Cunha, E., Sassaroli, E., Nuzzolese, E., & Ferrante, L. 2009. Age estimation by pulp/tooth area ratio in canines: Study of a Portuguese sample to test Cameriere s method. Forensic Science International. 193:1 3. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2009.09.011 Cameriere, R., Luca, S. De, & Alema, I. 2012. Age estimation by pulp/tooth ratio in lower premolars by orthopantomography. Forensic Science International. 214:105 112. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2011.07.028 Cunha, E., Baccino, E., Martrille, L., Ramsthaler, F., Prieto, J.L., Schuliar, Y., Lynnerup, N., &Cattaneo, C., 2009. The problem of ageing human remains and living individuals: a review. Forensic Sci. Int. 193(1-3):1-13. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2009.09.008 Drusini, A.G. 2008. The coronal pulp cavity index: a forensic tool for age determination in human adults. Cuadernos de Medicina Forense 14(53-54): 235-249. http://doi.org/10.4321/s1135-76062008000300006 El Morsi, D. A., Abo El-Atta, H. M., Elmaadawy, M., Tawfik, A. M. & Batouty, N. M. 2015. Age estimation from ossification of the medial clavicular epiphysis by computed tomography. International Journal of Morphology. 33(4). http://doi.org/10.4067/s0717-95022015000400038 Filho, D. B. F., Silva, J. A., & Rocha, E. 2011. What is R2 all about?. Cadernos de Pesquisa Politica. 3:60-68. Kvaal, S. I., Kolltveit, K. M., Thomsen, I. O., & Solheim, T. 1995. Age estimation of adults from dental radiographs. Forensic Science International. 74(3):175 185. https://doi.org/10.1016/0379-0738(95)01760-g Limdiwala, P. G., & Shah, J. S. 2013. Age estimation by using dental radiographs. Journal of Forensic Dental Sciences. 5(2):118 22. https://doi.org/10.4103/0975-1475.119778 Manjunatha, B. S., & Soni, N. 2014. Estimation of age from development and eruption of teeth. Journal of Forensic Dental Sciences. 6(2):73. https://doi.org/10.4103/0975-1475.132526 Paewinsky, E., Pfeiffer, H., Brinkmann, B., Biology, S. H., May, N., Cameriere, R., & Krogstad, O. 2005. Quantification of secondary dentine formation from orthopantomograms---a contribution to forensic age estimation methods in adults. International Journal of Legal Medicine. 119(1):27 30. https://doi.org/10.1007/s00414-004-0492-x Patil, S. K., Mohankumar, K. P., & Donoghue, M. 2014. Estimation of age by Kvaal s technique in sample Indian population to establish the need for local Indian-based formulae. Journal of Forensic Dental Sciences. 6(3):166 170. https://doi.org/10.4103/0975-1475.137050 Roberts, G.J., Parekh, S., Petrie, A., & Lucas, V.S. 2008. Dental age assessment (DAA): a simple method for children and emerging adults. British Dental Journal. 204(4):192-193. https://doi.org/10.1038/bdj.2008.21 Sharma, R. & Srivastava, A. 2010. Radiographic evaluation of dental age of adults using Kvaal's method. Journal of Forensic Dental Sciences. 2(1): 22-26. http://doi.org/10.4103/0974-2948.71053 Swain, M. V, & Xue, J. 2009. State of the Art of Micro-CT Applications in Dental Research. International Journal of Oral Science. 1(4):177 188. https://doi.org/10.4248/ijos09031 116

Tranasi, M., Sberna, M. T., Zizzari, V., D'Apolito. G., Mastrangelo, F., Salini, L., & Tete, S. 2009. Microarray evaluation of age-related changes in human dental pulp. Journal of Endodontics. 35(9): 1211-1217. http://doi.org/10.1016/j.joen.2009.05.026 Urzel, V., & Bruzek, J., 2013. Dental age assessment in children: A comparison of four methods in a recent french population. Journal of Forensic Sciences. 58(5):1341-1347. https://doi.org/10.1111/1556-4029.12221 Willems, G., Moulin, R.C., & Solheim, T. 2002. Non-destructive dental-age calculation methods in adults: intra- and inter- observer effects. Forensic Sci. Int. 126:221-226. 117